Hiribildua fundatu aurretik
Lekeitio, 1325ean hiribildu bihurtu baino lehen, elizate bezala sortuta zegoen jadanik. Legeriari
dagokionez, bere lurraldea, Lur Lauan
kokatuta zegoen eta Bizkaiko Foruaren bidez gobernatzen zen. Eliza bat zuen, zeineri,
jabetza pribatukoa zenez (zaldun-oinordekoena),
monasterio deitzen zitzaion. Eliza
hau, egile ezezaguneko deskribapen baten arabera, 1289an fundatuta zegoen.
Elizaren jabetza zuenari patroia edo nagusia deitzen zitzaion.
Goiz Erdi Aroan
erabilitako monasterio hitzaren
esanahiak populazio bat adierazten du.
Populazioa mugarritutako barruti batez eratuta zegoen eta lurraldea eta beren
baliabideak ustiatzen zituzten eliztarrez osaturik, nondik hamarrena deritzon errenta sortzen zen. Honela, monasterioa, lurraldearen
antolakuntza administratibo eta zibilerako modu bat bihurtu zen. Hau dela eta,
hiribilduen sorkuntza garaian, Bizkaiko lurraldea monasterioz antolatuta
zegoen, zeinetara lurrak, ondasunak eta hamarrentzen zuten etxeak zeuden erantsita.
Sasoi horretako monasterio eta eliz guztiek, beren eskumeneko nekazarien eta
arrantzaleen hamarrena biltzen zuten.
Eliza edo monasterio batetara ez zegoen erantsita
lurraldea bakarrik, bertan bizi ziren eliztarrak ere elizara lotuta zeuden han
ordaintzen zuten hamarrenaren bidez. Era honetara biztanle hauek parrokia bat
osatzen zuten, non, sakramentuak, eliza-otoitzak eta hamarrenaren ordainketa eliza
berean partekatuz, espiritu-talde (sendi espiritual) kontzientzia hartu zuten,
honela eliza nortasun kolektiboaren erreferente bihurtuz.
Lekeitioko monasterioa Adán de Yarza eta Arteaga
leinuen jabetzakoa zen. Ez dakigu leinu hauek nola lortu zuten monasterioaren
jabetza, baina garai hartan ondoko modu hauek erabiltzen ziren:
a) Fundazio bidez. Leinuak bere kabuz, bere
lurretan edo leinuaren lurretatik hurbil, monasterio bat eraikiz. Fundazioa
egin zuen leinuaren oinordekoa izanez.
b) Sari gisa. Gaztelako erregeak sari gisa emanez
monasterioa, leinuak erregeari gudetan emandako laguntzaren ordainez.
c) Gomendio bidez. Arrantzale edo nekazari auzoteri
batek eraikitako monasterio bat jauntxo bati utziz babesaren truke.
d) Indarraren bidez. Leinuak, auzoteri batek
eraikitako monasterioa indarrez hartuz.
e) Usurpatze bidez. Leinuak, erregeak sari gisa
edo auzoteri batek gomendio bidez emandako monasterio baten hamarrena betirako
bereganatuz.
f) Erosketa edo truke bidez. Bere sasoian
fundazioa egin zuen leinuaren oinordekoari erosiz edo trukatuz.
Lekeitioren kasuan beharbada monasterioa leinu bien
artean eraikitakoa izango zen, leinu biak mugaz arerioak baitziren, besteak
beste, beren menpean zeuden lurraldeak bata bestearen alboan zituztelako hain
zuzen ere. Honela, monasterioak batzen zituzten hamarrenaren bidez, leinu bien
inguruko lurraldearen hamarrena banatzen zuten.
Arteagako leinuaren menpean zeuden lurraldeak Arteaga,
Forua, Mundaka, Pedernales, Arratzu, Gabika, Ea, Natxitua, Murelaga, Nabarniz,
Etxano, Gorozica, Kanala, Akorda eta Gamiz elizateak hartzen zituen bere baitan.
1325etik aurrera Ibarrangelu eta Arbatzegi ere bere menpean izango ziren.
Yarzatar leinuak Mendexak Berriatuarekin zuen mugatik Eako elizatera
arte zabaltzen zuen bere kontrolpean zen lurraldea. Inguru honen baitan
Lekeitioko hiribildua eta Mendexa, Amoroto, Gizaburuaga, Ispaster, Bedarona,
Ereño, Ea, Natxitua eta Akordako elizateak izanez. 1325etik aurrera Ibarrangelu
eta Arbatzegi ere bere menpean izango ziren Arteagako leinuarekin erdibana.
Adán de Yarza leinuak Lekeition du bere jatorria, Yarza dorrea bere oinetxea izanik 1289a
baino lehenagotik. Dorre hau gaur egun Marina tabernaren eraikina dagoen
lurrean kokatuta zegoen.
Bi leinu hauek sarri-askotan aurre eman eta borrokatu
ziren beraien artean Ereño eta Ibarrengelu elizateen arteko lurraldearen kontrola
zela eta. Hau dena ikusirik ondorioztatu dezakegu, Lekeitioko Santa María monasterioaren
jabetza bi leinu hauena izateak, mugaz arerioak ziren bi leinuen boterearen
banatze mota bat izango zela segur aski.
Yarzatarrek, bere kontrolpeko lurraldearen beste
mugan, Mendexa aldetik, Berriatuako Aranzibia leinua zuten arerio.
Monasterioetako patroiek (zaldun-oinordekoek), honetan biltzen ziren hamarrenarekin geratzeaz
gainera, lehentasun eskubidea zuten beren
monasterioetan, zeinetaz baliatzen ziren jabetza eskubidea gauzatzeko:
a) Abadeak aukeratzeko eskubidea. Honen bitartez
eliza-otoitzak egiteko behar ziren abadeak aukeratzen zituzten, kargu
honetarako beren sendiko abadeen artean aukeratuz.
b) Prozesioetan lehenengo joateko eskubidea.
c) Abadeak monasterioaren atean itxaron behar zion patroiari
meza hasi aurretik.
d) Mezan egiten ziren eskaintzetan, ur bedeinkatua,
kandelak, ogia edo intsentsua eskaintzerakoan, beste pertsona guztiei aurrea
hartzeko eskubidea.
e) Esertzeko lehentasuna. Patroiak bere eserleku berezia
zuen monasterioaren aldare nagusiaren aurrean, lehenengo lerroan.
f) Hilobia elizaren leku berezian izateko eskubidea,
gehienetan aldare nagusian edo honetatik hurbil, eta beste eliztarren hilobiak
baino nabarmenagoa.
g) Monasterioan bere leinuaren armarria jartzeko
eskubidea, aldare nagusian, atarian, arkuetan etab.
Lekeitioko hiribildua fundatu aurretik, Adán de Yarza
leinuaren Yarza edo Hondarza deritzen dorrea izateaz
gainera, iturri-dokumentalen arabera, baziren ere zaldun-familia ospetsuen ondoko
dorre hauek: “Zareca, Urquiça,
Arteyta, Guçurmendia, Hormaegi, las dos torres de Uriarte, las dos de Licona,
las de Portupin y torre de Polaver.” Yarzatarren dorrea gaur egun Marina tabernaren
eraikina dagoen lurrean kokatuta zegoen.
Jauntxoen monasterioa lekeitiarrentzat
Bizkaiko Andrea izan zen María Díaz de Harok,
Lekeitioko hiribilduaren fundazioa gauzatzeko, bere jabetzako eliza bat behar
zuen herri honen barruan, hiribildua fundatzeko sasoian lekeitiarrei emateko
eliza horren jabetza. Horretarako monasterio trukaketa bat egin zuten. Adán de
Yarza eta Arteaga leinuena zen Santa Maríaren monasterioa Bizkaiko Andrearen
jabetzakoa izatera pasatu zen. Ordainetan, Adán de Yarza eta Arteaga leinukoek,
Ibarrangeluko y Arbatzegiko monasterioen jabetza eskuratu zuten.
Lekeitioko hiribilduaren fundazioarekin batera,
Bizkaiko Andreak, Mendexa, Ispaster, Bedarona, Gizaburuaga eta Amoroto elizateen lurraldearen
gaineko eskumena eman zion Lekeitioko kontseiluari. Handik aurrera, elizate
horretako eliztarrak, Santa María monasterioarekin bat egin ziren, eta bertan
ematen zituzten beren hamarrenak.
Fundazioaz geroztik, Santa Maria monasterioaren patronatua,
hiribilduko kontseiluaren eskuetan geratu zen. Beren eliztarrek ematen zituzten
hamarrenetatik bi heren hiribilduarentzat ziren eta gainerako herena Bizkaiko
Andrearentzat.
XIV. mendean, Probestu
lanbidea eta Bizkaiko Andreak zuen Santa María monasterioaren hamarrenaren
herena, Adán de Yarza leinuari eman zizkion Gaztelako erregeak sari gisa.
Harresiaren
funtzioa eta egitura-aldaketak
Lekeitioko hiribildua María
Díaz de Haro Bizkaiko Andreak fundatu zuenean, 1325ean, hesi batez inguraturik
zegoen jadanik, zurezko hesia izango zen segur aski.
Harresia hainbat funtzio
betetzeko eraiki zen. Lehengoa, hirigunea inguruko jauntxoek zuten talde armatu
txikiengandik babestea zen. Bestalde, harresiak gizarteari zein legeriari
dagokionez oso bestelakoak ziren eremu bi bereizten zituen: hiria, non Logroñoko Forua ezarrita zegoen,
eta inguruko baserri-mundua, zeini, harresiz inguraturik ez zegoenez, Lur Laua deitzen zitzaion eta non
Bizkaiko Forua ezarrita zegoen.
Harresiaren arlo
ekonomikoari begira, Bizkaiko Jauna zen hiribilduak sortzeko interesatuena, hau
da, Lekeitioko hiribilduaren kasuan, inguruko Lur Lauan sakabanatuta zeuden artisauak harresiak ematen zuen ziurtasunera
etorriko ziren, lanbide berriak sortuko ziren eta salgaien sarrera-irteeraren
kontrol zehatzagoa egiteko aukera izango zuten. Guzti honek, zergen bidez, diru
sarrera handia suposatzen zuen Bizkaiko Jaunarentzat. Diru sarrera honi
gehitzen badiogu, Bizkaiko Jaunak, lurreko eta itsasoko ekoizpenari jartzen
zion atxikipen fiskala, hamarrena
lurrerako eta hamabostena itsasorako,
negozio bikaina zen hiribildu bat sortzea.
Lekeitioko kasuan, fundazioarekin
batera, María Díaz de Haro Andreak, Lekeitioko kontseiluari eman zizkion Santa
Maríaren eliza eta honek batzen zituen hamarrenaren bi heren. Horrekin
Lekeitioko herriak ekonomia askatasun handia lortuz.
Bestalde, Lekeitiok,
beste berezitasun bat zuen Bizkaiko Andreak bertan hiribildu bat sortu nahi
izateko, portua. Txikia zen, baina merkataritzarako kokapen estrategikoa zuen eta
laster hasi ziren kaiaren handitze lanak. Lekeitioko portutik irteten zen Gaztelako
artilea Flandeserako eta ardoa eta burdinoletako emaitzak Erresuma Baturako.
Mediterraneo itsasoan ere bazebiltzan lekeitiar itsas merkatariak, Marseilla, Genoa,
Korsika eta Bartzelona artean salgaiak garraiatzen.
Fundazioaren
aurreko hiribildua gaur egungo Santo Domingo (Kanpillo), Gerrikabeitia, Dendari
(Gerrikabeitia kalearekin duen bidegurutzetik Gamarra kalera arte) Gamarra eta Abaroa
kaleak osatuko zuten eta, egun ikusi ditzakegun harresiaren hondakinen arabera,
sasoi hartan hesiak hiru atari izango zituen: Elexatea, Gamarra
eta beste bat Gerrikabeitia eta Dendari kaleen bidegurutzean; Andra
Mariaren eliza zaharra ere bere barnean zuela.
Urterik zehaztu ezin
dugula, baina fundazio-karta eman ondoren, harresiz kanpo zeuden Dendari eta
Beheko kaleak, beren inguruko kale txikiekin batera, harresi berri batekin lotu
zituzten ordura arte Kanpillo ingurua eta Gerrikabeitia, Gamarra eta Abaroa
kaleek osatzen zuten auzunera. Horrela, Gerrikabeitia eta Dendari kaleen
bidegurutzean zegoen ataria bota egingo zuten, harresi zati berrian Ateako
ataria eraikiz.
1325eko fundazioaren
aurreko herri zahar haren itxura nolakoa zen ziur jakiterik ez badaukagu ere,
badakigu handik aurrera sortu zen herri berriak badiaren beste aldea aukeratu
zuela kokatzeko, gaur egungo Arranegi kalearen ezker eta eskuin aldeko lurrak,
eta sei kale sortu ziren porturako aldapa makurrean: Apallua, Uribarria (egungo
Azpiri), Intxaurrondo, La
Pedrera (egungo Bergara), Atxabal eta Zaldunkale (egungo Narea).
1334ean, Bizkaiko Jauna
zen Alfonso XI.ak, María Díaz de Harok emandako fundazio-karta berretsi zuen
eta Arranegiko auzune berria harresi batez inguratzeko agindua eman zuen.
Horrela, 1334an eraikitzen
hasitako harresiarekin, Lekeitioko hiribilduak harresiz inguratutako bi auzune
izango zituen:
1) Zaharra: Kanpillo
ingurua, Dendari, Beheko, Gerrikabeitia eta Abaroa kaleak osatzen zutena.
2) Berria: Arranegi,
Apallua, Uribarria, Intxaurrondo, La
Pedrera, Trinidade, Igualdegi eta Atxabal kaleez osatutakoa;
Zaldunkale (egungo Narea) oraindik harresiaren kanpo zegoelarik, Arranegiko
auzuneko errebalean. Harresi berri honek, hasiera batean, hiru atari izango
zituen: Gamarra ingurukoa, Apallua kalekoa eta Atxabal kalearen ondokoa.
1490ean hiribilduak
beste aldaketa bat izan zuen, auzotarrek, Bizkaiko eta Gipuzkoako zenbait hiribildutan
izan ziren suteek kezkatuta, Koroari hiribildu berria, Arranegikoa, bitan
zatituko zuen harresi bat eraikitzeko baimena eskatu zioten. Suaren kontrako
horma hau Uribarria (egungo Azpiri) eta Intxaurrondo kaleen bitarteko estoldan
eraiki zen. Horma honetan bi atari egin zituzten, bata Trinidadekoa, gaur egungo
izen bereko kalean zegoena, eta bestea San Nicolás Tolentino edo Piperren
Portalea zeritzana Arranegian. Sasoi honetarako Andra Mariaren eliza
berriaren eraikuntza bukaturik zegoen.
1504an hiribilduko auzune
biak, zaharra eta berria, inguratuko zuen harresiaren eraikuntza hasita zegoen.
Urte horretan udal batzak memoriala aurkeztu zion Bizkaiko korrejidoreari, diru
batze berezi bat egiteko baimena eskatuz, eraikitzen hasita zegoen harresia
bukatzeko balioko zuena. Horrela, hiribilduaren fundaziotik bi menderen buruan,
Lekeitio osatzen zuten alde guztiak esparru berean bilduko ziren.
Hirugarren harresi hau
eraikitzeko aurrekoen trazaduraren zati batzuetaz baliatu ziren, handitu eta
elkarri lotu zituzten, hiribildu osoa ingura zezan.
Hala bada, Erdi Aroan
Lekeitiok bost aldi izan zituen: 1) Fundazio-karta eman aurreko herria,
lehenengo harresiak inguraturik zegoena; 2) 1325az gero garatu zen hiribildua,
bigarren harresia eraiki zuena; 3) Arranegi, Igualdegi, Trinidade (baita
errondako kaleak ere) eta, bereziki, Dendari kaleko inguruetako auzuneak beste
harresitxo batek inguraturik; 4) suteen kontrako hormaren eta hiribilduko
hirugarren harresiaren eraikuntza; eta 5) harresiaz kanpoko auzuneen garapena.
Harresi berri hau,
hasiera batean, etxeetatik urrun samar zegoen, erronda-kale oso zabala sortzen
zelarik; erronda-kale hau egungo Igualdegi eta Trinidade kaleek, Narea kalearen
ipar-ekialdeko aldeak, Arranegiko Zabalak, Arranegi kaleko itsasertzeak, Guzurmendi
plazak, Gamarra kaleak eta San Kristobal plazak osatzen zuten.
XVI. mendetik aurrera, harresi
berri honek, sei atari zituen kanpora begira; eta beste bik, XV. mendeko suaren
kontrako harresia zeharkatzen zuten. Arku guztiek bere ataria zuten sarrailarekin,
eta gauez itxi egiten ziren.
Hiribildu guztietan
bezala, Lekeition, etxeak eraiki ziren erronda kaleetan, harresiaren kontra;
batzuetan harresian zuloak eginez leihoak jartzeko. XII. mendearen hasieran adibidez
Arranegiko Zabaleko ekialdeko etxeak eraiki ziren, eta, herriaren beste aldean,
Trinidade kaleko mendebaldeko etxeak, Paskual Abaroa etorbidetik ikus
daitezkeenak.
1718ko matxinada
sasoian, esaterako, hiribilduak erasoak jasateko zuen arriskuen aurrean, ate
berriak egin ziren, zaharrak egoera oso kaskarrean baitzeuden. Horrez gainera,
gogor eta sendo eutsi zen Zumaseta ataria, eta kanoiak ipini
ziren Atea eta Apallua atarietan.
Harresia eta atarietako
arkuak, denboraren eraginez, hondatzen joan ziren; eta konpontze eta
mantentze-lanak egiten baziren ere, zaharkituak geratu ziren eta erabiltezinak,
hiribilduan mugitzen zen garraioarentzat oztopo bihurtuz. Horregatik eta haien
egitekoa ez zelako beharrezkoa, 1829 eta 1888 urteen artean, zoritxarrez,
guztiak bota zituzten lurrera, Astilleroko
ataria izan ezik, XVIII. mende hasieran bota baitzuten.
Harresiko atariak izen
ezberdinez ezagutzen ziren: dela herritarrek erabiltzen zuten izena, dela
harresi bakoitzak zuen nitxoan jarritako irudiarena, edo dela besteren bat,
kasu batzuetan. Ateako ataritik hasita hauek ziren:
Ateako ataria – Atari
Zaharra – Zabaleko ataria – Esperantzaren ataria.- Lurrera bota zen
lehena. Ziurrenik nitxo bat zuen, Esperantzaren
irudiarekin. Gaur eguneko Dendari kalearen amaieran zegoen, 47 eta 52
zenbakietako eraikinen artean. Kontzejuak, 1829an, lurrera botatzea erabaki
zuen, haren egoera arriskutsua zelako oinezkoen joan-etorrietarako eta gurdien
pasua oztopatzen zuelako.
Ondoren gaur egungo
Paskual Abaroa etorbidean gora zihoan, hurrengo ataria Zumasetakoa zelarik.
Zumasetako ataria
– Yturriozeko ataria.- Gaur eguneko Artolaba eta Tortola kaleak
batzen diren tokian aurkitzen zen, gaur eguneko Zumatzeta kalearen aurrean.
1884an bota zuten lurrera, Paskual Abaroa etorbidearen eraikuntzaren lehen
fasean.
Hemendik gaur eguneko
Paskual Abaroa etorbidetik segitzen zuen Apalluako
atarira arte.
Apalluako ataria
– Piedadearen ataria.- Gaur egun Gallo
tabernaren eta Euskadiko Kutxaren artean dagoen kantoia ixten zuen. Nitxo bat
zuen Kristo Pietatekoarekin. 1536an
Marina de Irlanda auzokoak argia pizten zion gauero. 1832ko azaroan, udalak
lurrera botatzea erabaki zuen, guztiz hondatuta zegoelako.
Harresia Apalluako ataritik, oraindik Paskual
Abaroa etorbidetik gora, San Pedroren
atarira arte zihoan.
Arraneguiko ataria
- San Pedroren ataria – Nuestra Señora del Buen Viaje ataria.- Narea kalea
2ko atzeko fatxadaren eta Arranegiko zabala 3ko eraikinaren artean zegoen.
Nitxo bat zuen San Pedroren
irudiarekin. 1888an bota zuten lurrera. Casto de Zabala arkitektoak egin zuen
lurreratzeko proiektua. Arranegiko arkuan zegoen San Pedroren irudia gaur egun
dagoen tokian ipini zuten, Kofradia Zaharreko eraikinean.
Ondoren, harresia, itsas
ertzetik zihoan Guzurmendiko atarira
arte.
Guzurmendiko ataria
– Astilleroko ataria.- Atari hau gaur egun udaletxera Arranegi
kaletik sartzeko dagoen arkuan zegoen. Handik hondartzara edo ontziolara
jaisten zen, non ontziak eraikitzen baitziren. Atari hau XVIII. mendearen
hasieran desagertu zen, kontzeju berria eraikitzen hasi baino lehen.
Ondoren, ontzitegitik
bereizten zuen orma ez oso garai baten bidez, Arranegiko auzunea eta sasoi
hartako eliza lotzen zituen.
Elexateako ataria.- Andra Mariaren elizako
dorrearen hegoaldeko fatxadara lotuta zegoen. Gaur egunean ere oraindik ikus
daiteke Andra Mariaren elizaren dorrean harresiak utzitako aztarna, beronen
arabera harresia bost metrotako garaierakoa eta babesduna zela jakin dezakegu. Hain
zen estua eta altua, ezen Parrokiaren eta etxearen artean zegoen plazatxoa
erabat iluntzen zuen. Horregatik agindu zen lurreratzea, baita oso zail egiten
zelako prozesioetako santuen irudiak bertatik pasatzea.
Hemendik, harresia, Ateako atarira arte zihoan harekin bat
eginez.
San Nicolás
Tolentinoren ataria - Piperren-portalia.- Barruko edo
suaren kontrako harresia zeharkatzen zuen. Arranegi kalean zegoen, Azpiri kalea
2ko atzeko fatxadaren eta Arranegi kalea 6ko eraikinaren artean. Udalak 1832an
atari hau lurreratzea erabaki zuen, herriko prozesioetako santuen irudiak
pasatzea oztopatu, eta hiribilduko trantsitu handieneko kalea iluntzen zuelako.
Trinidadearen ataria.- Gaur eguneko
Trinitate kalean zegoen, 2 eta 9ko eraikinen artean. Suaren kontrako harresia
zeharkatzen zuen bigarren ataria zen. Nitxo bat zuen Trinitatearen irudiarekin. 1832 eta 1833 urteen artean lurreratu
zen; eta han zegoen irudia hormara lotutako nitxo batean gorde zen. Hortxe
iraun zuen 1994ko urtera arte, berritzea erabaki zen urtera arte. Trinitate hau
XVI. mendeko alabastro ingeles bat da. Gaur egun jatorrizko irudia, berriztatu
ondoren, ikusgai dago Santa Maria elizako Santa Ana kaperan. Haren irudia
zegoen tokian erretxinazko kopia bat ipini da.
Gaur egun lau lekutan
ikus daitezke harresiaren hondakinak: 1) Trinidade kaleko etxeen atzeko
fatxadan, Paskual Abaroa etorbidetik ikus daitezkeenak; 2) Narea eta Kolmenares
kaleen bitarteko etxe-sailaren estoldaren behealdean; 3) Hilerriko ate aurretik
hasita Dendari kaleraino heltzen dena; eta 4) Suaren kontrako harresia, Azpiri
eta Intxaurrondo kaleen bitarteko estoldan.
Iñaki Madariaga Valle
Notak
Monasterio: Los propietarios laicos, para los cuales sus
iglesias eran una propiedad privada, sobre la que las autoridades eclesiásticas
no deberían tener jurisdicción alguna, denominaron a sus iglesias monasterios, ya que monasterios y
abadías no estaban sujetas a la autoridad episcopal. Ibidem, p. 231-232.
Para hacer cumplir las leyes, y mantener el orden en la jurisdicción de las
villas, se había creado la figura del preboste;
el cual tenía que mantener un local de su propiedad que hiciese las veces de
cárcel, y varios hombres armados como ayudantes. El preboste era un oficial
delegado, teniente del poder del señor de Bizkaia. El preboste ejercía funciones policiales al frente de la cárcel y en la
ejecución de sentencias, y recaudaba en conceptos como soltura de persona o
mandamiento de juez, excarcelamiento en causa civil o criminal, encerramiento
que hiciera en la cárcel así como por causa de homicidio.
Bibliografia
