El topónimo ZUMENZAETA (Zumatzeta)


La zona denominada antiguamente Zumenzaeta se encontraba en el exterior de la muralla de la villa. Estaba ocupada por unos humedales que, formando una depresión llena de agua, se pueden identificar con un pantano o una ciénaga. Esta ciénaga se habría formado por la acumulación de los manantiales procedentes de la parte alta del pueblo.

Desde 1591 esta zona aparece en la documentación con las denominaciones: Zumenza, Zumenzaeta, Zumenzeta, Zumanseta, Zumazaeta y Zumatzeta.

El portal de la muralla, por el que se accedía del interior de la villa a esta zona, se llamaba Portal de Zumaseta o de Yturrioz; precisamente porque daba acceso a la zona denominada Zumaseta y por él se llegaba a la zona denominada Yturrioz. Se encontraba en la confluencia de las actuales Artolaba kalea y Tortola kalea, frente a la actual Zumatzeta kalea. Fue derribado en 1884 como parte del proyecto de apertura de la primera fase de la Avenida Pascual Abaroa. En un plano de 1857, la actual Tortola kalea, aparece como calle Zumaseta.

La etimología de Zumenzaeta es “lugar donde abundan los mimbrales”, del euskera zume = mimbre, mimbrera, nombre común de varias especies de sauce. En la documentación consultada desde el siglo XVI se puede comprobar que en esta zona eran abundantes las mimbreras.

Los mencionados humedales ocupaban aproximadamente el terreno comprendido entre las actuales Avda. Paskual Abaroa, Avda. Sabino Arana, Agirre Solarte, y Zumatzeta.

Entre los actuales números 12 al 20 de la Avenida Paskual Abaroa, la muralla de la villa, hacía una curva hacia el interior de esta, adentrándose en la actual plaza de San Cristóbal, para, alejándose de los humedales, asegurarse un mejor asiento. Busca el mismo propósito la dirección que toma la calle Igualdegi desde su creación, curvándose hacia el interior de la villa hasta juntarse con la calle Beheko kalea. Dejando libre de construcciones un espacio en el que todavía en 1857 no se había edificado.

La mencionada zona ocupada por los humedales se encontraba en el siglo XVI a un nivel 4 metros más bajo que en la actualidad. Aspecto que se puede comprobar echando un vistazo a la parte trasera de los números 3 y 5 de la Avda. Sabino Arana.  

Todavía en 1959, en los terrenos actualmente ocupados por el edificio de “Ikusgarri zinema”, había una laguna o estanque natural rodeada de juncos.

Los humedales, pantano o ciénaga denominados Ydoaldegui se fueron rellenando paulatinamente según se iba remodelando el pueblo mediante diferentes actuaciones urbanísticas:

-Entre 1879 y 1880, para la apertura de una calle que uniría las carreteras de Ondarroa y Gernika.

-Entre los años 1883 y 1884 cuando se abrió la calle primeramente denominada Travesía de Zumaceta y más tarde Avenida Pascual, cuyo trazado empezaba en la calle Atea y terminaba en el Eskolape.

-La siguiente actuación en la zona de los antiguos humerales se produjo entre 1888 y 1889, y consistió en la construcción de la denominada Continuación de la Avenida Pascual, con un trazado que empezaba en el Eskolape y seguía hasta la Atalaya.

Iñaki Madariaga Valle 2022


Zumenzaeta leku-izena

Garai batean Zumenzaeta izeneko eremua hiribilduko harresiaren kanpoaldean zegoen. Urez betetako sakonune bat osatuz, zingira batekin identifika daitezkeen hezegunea zen. Zingira hau herriaren goialdetik zetozen iturburuen metaketak osatukoa zen.

Hiribildutik eremu horretara irteteko zegoen atariak Zumaseta edo Yturrioz izena zuen; hain zuzen ere, Zumaseta izeneko eremura irteten zelako eta bertatik Yturrioz izeneko eremura iristen zelako. Atari hau egungo Artolaba eta Tortola kaleen elkargunean zegoen, egungo Zumatzeta kalearen aurrean. 1884an eraitsi zuten, Pascual Abaroa etorbidearen lehen fasea irekitzeko proiektuaren zati gisa. 1857ko plano batean, egungo Tortola kalea Zumaseta izenakin agertzen da.

1591az geroztik, dokumentazioan izen hauekin agertzen da: Zumenza, Zumenzaeta, Zumenzeta, Zumaseta, Zumazaeta eta Zumatzeta.

Zumenzaeta leku-izenaren etimologiak “zumeak ugari diren tokia” adierazten du. Euskarazko zume hitzetik datorren toponimoa, sahatsaren familiako zuhaitz mota batzuen izen arrunta. XVI. mendetik kontsultatutako dokumentazioan ikus daitekeenez, inguru horretan zumeak ugariak ziren.

Hezegune horiek, gutxi gorabehera, egungo Paskual Abaroa, Sabino Arana, Agirre Solarte, eta Zumatzeta kaleen arteko lursaila hartzen zuten.

Paskual Abaroa etorbideko 12tik 20ra bitarteko zenbakien artean, hiriko harresiak bihurgune bat egiten zuen barrualderantz, gaur egungo San Kristobal plazan sartuz, hezeguneetatik urrunduz kokaleku hobea ziurtatzeko seguruenik. Helburu bera du Igualdegi kaleak hartzen duen zuzenbidea sortu zenetik, hiriaren barrualderantz okertuz, Beheko kalearekin elkartu arte. 1857an oraindik eraikinik gabe zegoen espazioa hau.

Hezeguneek okupatutako eremua, gaur egun baino 4 metro beherago zegoen XVI. mendean. Sabino Arana Etorbideko 3 eta 5 zenbakien atzealdeko lurzoruaren maila ikusiz gero egiaztatu daitekeena.

Oraindik 1959an, “Ikusgarri zinema” eraikinak gaur egun okupatzen dituen lurretan, ihiz inguratutako urmael natural bat zegoen.

Hezeguneak edo zingirak pixkanaka betetzen joan ziren, herria hainbat hirigintza-jarduketaren bidez birmoldatu ahala:

-Dokumentatutako lehen maila-igoera 1879 eta 1880 urte-artean izan zen, Ondarroa eta Gernikako errepideak lotzeko Lekeition kale bat irekitzeko obrak egin zirenean. Obra horiek ekarriko zuten “Gernikatik Ondarroarako Errege Bidea” zabaltzea, Rosalia Ibañez de Aldecoaren etxean alaka bat eginez, gaur eguneko Gamarra plazako 2 zenbakian.

-Bigarren maila-igoera 1883 eta 1884 urte-artean egin zen, "Travesía de Zumaceta" izeneko kale berria ireki zenean (geroago "Avenida Pascual" izendatu zena). Kale berri honen trazadura Atea kalean hasten zen eta Eskolapen amaitu.

-Hezeguneetan egin zen hurrengo maila-igoera 1888 eta 1889 urte-artean izan zen: "Continuación de la Avenida Pascual" izeneko kale berria ireki zenean, Eskolapean hasten zena eta Talaian bukatu.

Iñaki Madariaga Valle 2022